49 YILDA NE ÖÐRENDÝM?

• 1.04.2021
• 3271
• Twitter'da Paylaþ
• facede

Sinan Canan

1970'li ve önceki yýllarda doðup da bugünleri görenlerin çoðu, eminim benim gibi sýklýkla kendini bir garip hissediyordur.

BÝR GARÝP NESÝLÝZ BÝZ! 
Þu geçilen neredeyse yarým asýrlýk zaman diliminde, insanlýk tarihindeki çoðu “çað”dan daha fazla deðiþime þahitlik ettik. Özellikle teknoloji ve bilim alanýnda olan bitenler, benim mesleðim bilim olmasýna raðmen, havsalaya sýðacak ölçülerde deðil. Televizyonsuz evlerde büyüyüp, ergenlik yahut gençlik dönemlerinde “renkli televizyon” gibi bir fenomenle tanýþan, video kasetlerden CD denen dijital ortamlara, oradan da MP3 gibi sayýsal ses ve görüntü kodlama alemine geçiveren bir garip nesiliz biz. Artýk cebimizde en üst kalitede, yüksek çözünürlüklü canlý yayýn istasyonlarý taþýmak dahi bize sýradan geliyor. Daðda bayýrda, hatta uçakta giderken takip ettiðimiz dizinin yeni bölümlerini izleyecek internet baðlantýsý olmadýðýnda canýmýz sýkýlabiliyor ve ciddi ciddi bir “eksiklik” hissediyoruz. Daha birkaç on yýl önce hayâl bile edemeyeceðimiz þeyler, hayatýmýzýn standartlarý arasýna girdi.

ÇILGIN DEÐÝÞÝM
Bu çýlgýn deðiþim bizi öylesine meþgul ediyor, öylesine þaþýrtýyor ki, kendimizle ilgili deðiþmeyen dertleri neredeyse göremez hale geldik. Evet, halbuki çaðlar geçse bile deðiþmeyecek dertlerimiz var bizim; çünkü insanýz; ve insan, yüzbinlerce yýldýr ayný dertlerden muzdarip bir yaþamý sürdürmeye çalýþýyor.

GÖREV SÜREM...
Bu dünyadaki görev süremin 49 senesinin dolduðu þu günlerde, ister istemez mesleðimin de etkisiyle “Bana neler oldu? Neler gördüm? Neler öðrendim?” gibi sorgulamalar yapma ihtiyacý doðdu sanki. Geçen yýl tamamlayýp yayýnladýðým Ýnsanýn Fabrika Ayarlarý (ÝFA) üçlemesinde de uzun uzadýya kafa yorduðum gibi, insanýn “deðiþmeyen ayarlarý” ve “kadim sorunlarý” ile kendi þahsým üzerinden yeni bir yüzleþme için iyi bir fýrsat yakalamýþ oldum. Burada sizinle kýsaca, bu kadar yýldan aklýmda kalanlarý üç madde halinde paylaþacaðým:

HÝSSEME DÜÞEN ÜÇ DERS
BÝRÝNCÝ DERS:
Dünyadaki tüm dertler, gönlü boþ ve kendine yabancýlaþmýþ insanlardan kaynaklanýr.
“Ýnsanýn, biyolojik bir canlý olarak ne faydasý var?” sorusunu yýllarca sormuþ ve bir türlü olumlu cevap bulamamýþ birisi olarak, yýllardýr insan denen canlýnýn bu gezegende “sorun ve kötülük” diyebileceðimiz meselelerin baþ müsebbibi olduðuna kani oldum. Özellikle de günümüz insanlarýnýn çoðunda olduðu gibi kendinden ve tabiatýndan uzak, hayatý ne için olduðu belli olmayan koþturmacalarla geçen, kendisine ezberletilmiþ hedefler peþinde baþka bir kutsal veya deðer tanýmadan koþabilen, bir an durup sorgulamadan bütün bir ömrü bitirebilen garip bir varlýk haline gelmiþ olanýmýz çok. 

Bütün bu hengame içinde, “sýnýrlarýný zorlama” güdüsüne sahip tek canlý olarak insan, hayatýný tatmin içinde yaþama ve yaþamýna bir anlam verme derdiyle yanan bir varlýktýr ayný zamanda (Bkz. ÝFA 3. Kitap: Sýnýrlarý Aþmak). Fakat hayatý sorgulama, kendini keþfetme ve tanýma seyahatine vakit bulamayan, hatta bunun gerekliliðini bile fark etmemiþ nice insanýn da en baþta para olmak üzere, makam, þan, þöhret, cazibe ve güç peþinde koþarak, yanal yollardan bu tatmini yaþamak, bir baþka deyiþle “baþarýlý (!) olmaya çalýþmak” dýþýnda pek bir seçeneði kalmýyor. Ýþte kendi ile tanýþamadan bu dünyada burnunun ucuna tutulan havuçlarýn peþinde koþturulan insanlar, hem insanlýðýn hem de bu dünyanýn en büyük sorunlarýný oluþturuyorlar. Çaplarýna göre; kimisi hayatý kendine, kimisi yakýn çevresine, hatta bazýsý kendisini hiç görmemiþ diðer insanlara ve canlýlara hayatý dar edebiliyor. Bunalýmlar, açlýklar, savaþlar, çekiþmeler, trilyonluk þirketler, iþte hep bu doymaz yanýmýzýn çabalarýnýn ürünü. Ýnsan bu dünyaya kendini bulmaya gelmiþken, medeniyet ona kendini kaybettirmek için elinden geleni ardýna koymuyor. Neticede bütün hayatýmýz, insan kaynaklý dertlerle boðuþarak geçiyor.
Kendime not: Kendisi dýþýndaki þeylerle uðraþmayý ana iþ edinmiþ her insan bozguncudur!

ÝKÝNCÝ DERS: 
"Dini ve/veya milli siyaset" sözünü duyarsan, oradan uzaklaþmalýsýn.
Bu dünyada anlam arayan tek canlý olan insan, her bir ferdiyle bu anlam derdinin içindedir. Anlam, hayatý yaþanýr kýlar ve insan için çoðu zaman biyolojik ihtiyaçlarýndan daha önceliklidir. Anlamlar, inançlarýmýzla þekillenir ve her insanýn anlam dünyasý diðerlerinden doðal olarak az yahut çok farklýdýr. Çoðumuz için dini inançlar, bu anlamý besleyen, anlam dünyamýza temel oluþturan baþlangýç noktalarýmýzdýr. Elbette inandýklarý dinin adý ayný bile olsa, insanlarýn dini inançlarý da çok büyük farklýlýk gösterir. Bu doðaldýr da; zira hepimiz bambaþka deneyimler yaþar, bu deneyimlere bambaþka anlamlar veririz. Ayný kelimeleri kullansak bile farklý anlamlar ifade etmeye çalýþtýðýmýzý çoðu zaman fark etmek çok zor deðildir. Ýnsanlýðýn zenginliði, bu inançlarýn ve anlamlarýn çeþitliliðidir. Bu farklýlýklar arasýndaki alýþveriþler kültürümüzü yaratýr, sanatý doðurur ve zihinsel zenginliðimizin en önemli kaynaðýdýr.

Ýnançlar özneldir, bize hastýr, bizim inancýmýz kimseyi baðlamaz, baðlamamalýdýr. Fakat ne zaman dünya tarihinde birileri kalabalýk insan gruplarýný belli “inançlar” altýnda toplasa, çoðu zaman büyük ve kontrolsüz bir güç elde eder. Bu güç, yine çoðu zaman o topluluðu görece baþarýlý ve motive tutarken, insanlarýn “geri kalaný” için hikâye bu kadar tozpembe olmaz. Ýnançlar etrafýnda kümelenen insan gruplarý için kaçýnýlmaz olarak artýk “ötekiler” de vardýr. Kendileri gibi inanmayan insanlarla önce aralarýna mesafeler koyar, sonra da onlarla kaçýnýlmaz olarak bir mücadeleye girerler. Netice hemen her zaman kan ve gözyaþýdýr.

Hele ki bu bölünme, tek bir ülkenin vatandaþlarý arasýnda olursa iþte o zaman “yerin altý yerin üstünden hayýrlý” dedikleri durumlara kapý aralanýr. Siyaset, insan topluluklarýnýn günlük yaþamýnýn yönetimidir; bu baðlamda siyaset “akýl zemininde” gerçekleþtirilmesi gereken teknik bir meseledir. Fakat iþin içine “inançlara dayalý bir siyaset” girerse, iþte o zaman artýk “akýl” dediðimiz melekenin iþleme alaný bir hayli daralýr. Orada sorgulanamaz þekilde bir grup insan tarafýndan kabul edilen deðerler ve amaçlar vardýr ve bunlar, bazý diðer insanlarca doðal olarak benimsenmez. Ýþte bu noktada da derin ihtilaflar ortaya çýkar. Benim ülkem, geçtiðim yarým asýrda bana bunun acý bedellerini pek güzel öðretti; ama görüyorum ki, hâlâ öðrenemeyenlerimiz var. Halen ideolojilerden, dini inançlara dayalý nutuklardan, dar bir etnik gruba dayalý (mesela “milli”) söylemlerden “kurtuluþ” bekleyenler, maalesef hiç azýnlýkta deðil. Bu ülke “laiklik” denen ilkenin kurucu irade tarafýndan neden tercih edildiðini ve özellikle ilk baþlarda ýsrarla ugulanmaya çalýþýldýðýný, yýllar süren acý tecrübelerle daha iyi öðrenme imkânýna sahip aslýnda. Tabi eðer kafalarýmýzý yüzlerce yýldýr artýk kabak tadý vermiþ hamasetten, sloganlardan ve ezberlerden kaldýrabilirsek bu önemli dersi öðrenebileceðiz; yoksa ayný hatalarý biteviye tekrar edeceðiz. 
Akýl yoksa, gelecek de yoktur.
Kendime not: Öldükten sonra “cennet”i düþlüyorsan, önce burayý cennetmisal bir yer yapmaya çalýþmalýsýn.

ÜÇÜNCÜ DERS: 
Din ve cinsellik, hayatta karþýlýðý kalmayýnca çeneye vurur.
Ýzahtan varestedir; beceremediðimiz iþlerle ilgili çok konuþuruz. Konuþarak sanki yapabiliyormuþ gibi hissetmeyi severiz. Bunu bilmeden istemeden yaparýz; ama çoðu zaman buna engel de olamayýz. Yaþlý insanlar o nedenle hayatlarýndaki “gözden kaçmýþ” anýlarý defaatle anlatmayý severler. Zira artýk o þeyleri tekrar yaþama ihtimalleri azdýr ve insanlar bunlarý bilsin isterler. Çapkýn gençlerin bir kýsmý, ileriki yaþlarýnda eski zamparalýk anýlarýný sýklýkla sohbete mevzu ederler; özellikle de bu iþlerden “mecburen” el etek çektikleri dönemlerde! Yaþayamadýðýmýzý daha çok anlatma eðilimindeyizdir.

Ýnançlar da böyledir. Ýnancýna göre yaþayan insan, anlatmaya, slogan atmaya, guguklu saat gibi her aralýkta konuyla ilgili bilgiçlik taslama fýrsatlarýný kollamaya ihtiyaç duymaz. O insanlar sadece yaþar ve örnek olurlar. Fakat bazýlarýmýz, “inandýklarýna inandýklarý” yahut “inandýklarýný zannettikleri” þeylerin gereðini pek yapamadýklarýndan, iþin anlatma kýsmýný pek önemserler. Kiþisel hayatlarýndaki temel ahlâk kurallarýna dahi uyamayan insanlarýn dini vaazlar çektiðine, en yakýnýndaki insanlarýn etik haklarýný eze eze çiðneyebilen tiplerin erdem ve vazife bilincine dair nutuklar attýklarýna, odasýný toplamaktan aciz tiplerin dünyanýn nasýl kurtarýlacaðýna dair eþsiz görüþlerini her fýrsatta paylaþma iþtiyaklarýna sizler de aþina olabilirsiniz. Çoktur böyle vakalar.

Bir yerlerde en çok hangi kelimeyi duyuyorsanýz, onun eksikliðine hükmedebilirsiniz. En çok özgürlükten bahsedenler köleler, en çok ilerlemeden bahsedenler de geride kalanlardýr. Bir yerlerde býktýrana kadar bir inancýn “ne kadar yüce” olduðunda bahsediliyorsa, o inancýn çoðunluðun gözünde çoktan gözden düþmeye baþladýðýný hemen fark edebilirsiniz. Bir yerlerde habire “medeniyet” sözcüðü geçiyorsa, medenileþme yolunda sorun yaþayan bir insan topluluðuyla karþý karþýya olmanýz kuvvetle muhtemeldir. Neticede, geçirdiðim son elli yýl bana, etrafýmdaki muhabbetlere bodoslama dalmadan önce, sýk tekrar edilen kelime kalýplarýný incelemeyi öðretti. 
Ve bu incelemeler bana “biz” hakkýnda çok ama çok þey öðretiyor...
Kendime not: Ýnançlar anlatmak için deðil, yaþamak içindir.