VAATLER BOÞ ÇIKSA DA

• 1.06.2023
• 1087
• Twitter'da Paylaþ
• facede

Acar Baltaþ

Gönül verdiði bir siyasi parti taraftarý olmak akýl ve mantýkla deðil, duygularla ilgili bir seçimdir. Bu nedenle partinin taraftarý olan bir kiþinin "benim partim hile yaptý" ve "haksýz bir kazanç elde etti" demesi imkansýza yakýn biçimde zordur.

Ýnsanlar temel inançlarýyla çeliþen bir durumla karþýlaþýrsa, aþýrý bir rahatsýzlýk ve zihinsel stres yaþar. Buna biliþsel çeliþki (cognitive dissonance) denir. Leon Festinger’in biliþsel çeliþki kuramý, insanlarýn iç çeliþkilerini çözme biçimine odaklanýr. Festinger, hipotezini iki temel üzerine oturtur. Birincisi, çeliþki sonucunda psikolojik olarak rahatsýzlýk duyan kiþi çeliþkiyi azaltma ve kendi içinde uyum saðlama arayýþýna girer. Ýkincisi, çeliþki aþikar olarak ortadaysa bunu azaltma çabalarýnýn yaný sýra kiþi ayný zamanda bu çeliþkiyi ortaya koyan bilgi ve durumlardan aktif olarak kaçýnma yolunu seçer. Böyle bir durumda imkan varsa dýþ gerekçelere sýðýnýr imkan yoksa kendisi gerekçe üretir.

Kehanet boþa çýktýðýnda

Neden böyle olur? Aptal mýdýr bu insanlar? Bu sorunun cevabýný psikolog Leon Festinger, 1956 yýlýnda yayýnladýðý ‘When Prophecy Fails’ (Kehanet Boþa Çýktýðýnda) adlý kitabýnda veriyor. Festinger, bu kitapta dünyanýn UFO’lar tarafýndan iþgal edilip kýyametin kopacaðýna ve sadece kendilerinin hayatta kalacaklarýna inanan bir tarikatý anlatýr. Tarikat üyeleri, liderlerinin kendilerini topladýðý yer ve saatte UFO iþgalinin gerçekleþmeyip kýyametin de kopmadýðýný, dünyanýn da yerli yerinde durduðunu görünce kuvvetli bir zihinsel çeliþki yaþarlar. Bu durumda, enayi yerine konduklarýný, servetlerini boþa harcadýklarýný ve aldatýldýklarýný kabul etmeleri gerekir. Ancak onlara göre uzaylýlar, tarikatlarýný ödüllendirmek ve onlarý güçlendirmek için ikinci bir þans vermiþtir ve daha çok insaný ikna ederek kurtarmalarý için kýyameti ertelemiþtir. Böylece grup kendini toplamýþ ve daha fazla taraftar edinmek için harekete geçmiþ, bunun sonucunda da gücünü daha da artýrmýþtýr.

Kendine yalan söylemek

Biliþsel ya da zihinsel çeliþki kuramý, insanlarýn kendi beklenti ve tutumlarýyla gerçek dünya arasýnda sürekli olarak uyum aradýklarý esasýna dayanýr. Bu nedenle insanlar bir çeliþkiye düþtüklerinde kabullerini ve davranýþlarýný uyumlu hale getirerek bu çeliþkiyi azaltmaya çalýþýr. Böylece saðlanan uyumla psikolojik gerginlik azalýr. Örneðin tatlýyý seven ve diyet yapmaya karar veren bir insan, Festinger’e göre kendisine tatlý ikram edildiðinde yaþadýðý çeliþkiyi üç yolla azaltabilir. Birincisi, kavrama yüklediði anlamý dolayýsýyla davranýþýný deðiþtirebilir. “Tatlý bana zararlý” der ve tatlý yemekten bütünüyle vazgeçer. Ýkincisi, karþýlaþtýðý duruma yüklediði anlamý deðiþtirebilir. “Arada sýrada kaçamak yapmanýn bir zararý yoktur” der. Üçüncüsü, tutumunu veya aldýðý kararý yeni kavramlarla yorumlayarak davranýþýný meþrulaþtýracak koþullar oluþturur. “Günde yarým saat egzersiz yaparým ve tatlý yeme hakkýmý kullanýrým” der ve tatlýyý yer.

Zihinsel çeliþkiyi önlemek ve gerginliði azaltmak için en sýk ikinci yöntem kullanýlýr. Bu durumda kiþi durumu yeniden ve farklý bir þekilde yorumlar.

Ýnançlarýmýz, sorgulamadýðýmýz temel kabullerimizdir. Bunlar en derindeki deðerlerimiz aracýlýðýyla davranýþa yansýr. Dünyayý ve olaylarý inanç ve deðerlerimize göre algýlar ve yorumlarýz. Bu nedenle insan temel inançlarýyla çeliþen yeni bir durumla karþýlaþtýðýnda gerginlik yaþar. Bu inancýn bedeli ne kadar aðýrsa, kiþinin inançlarýný deðiþtirerek bu çeliþkiyi çözmesi o kadar zorlaþýr. Dolayýsýyla, kiþi ortaya çýkan durum veya olguyu reddetme, yalanlama ve deðiþtirme yoluna gider. Bu arada kendi inancýnda olan insanlarýn desteðini arayarak baþkalarýný ikna etmeye ve taraftar toplamaya çalýþýr.

Günümüzde bir taraftan kuvvetle ve yüksek sesle ileri sürülen yolsuzluk söylentileri diðer taraftan bunun komplo olduðu iddialarý ayný güç ve yüksek tonda dile getiriliyor. Yapýlan kamuoyu araþtýrmalarýysa iktidar partisinin yolsuzluk söylentilerinden, “yelin kayada yaptýðý aþýndýrma” ölçüsünde etkilendiðini ortaya koyuyor. Yakýn zamanda yapýlmýþ bir araþtýrma, iktidar partisi seçmeninin sadece yarýsýnýn rüþveti kabul ettiðini, ancak yine de bu durumun oy tercihlerini deðiþtiremeyeceðini ortaya koydu.

 

Taraftar olmak

Gerek siyasi gerekse spor alanýnda yaþanan her iki durumda da olaylarýn alevlenmesinden bir süre sonra ortaya çýkan gerçekler ne olursa olsun, taraflar fikirlerini deðiþtirmez. Tam tersine ortaya çýkan her yeni bilgiyi kendi görüþlerini güçlendirecek bir kanýt olarak deðerlendirirler. Bunun nedeni insanlarýn önemli konularda karar verirken kendilerine sorduklarý üç soruyla ilgilidir:

- Ben kimim?

- Bu nasýl bir durum?

- Benim gibi biri bu durumda ne yapar?

Gönül verdiði bir siyasi parti taraftarý olmak akýl ve mantýkla deðil, duygularla ilgili bir seçimdir. Bu nedenle partinin taraftarý olan bir kiþinin “benim partim hile yaptý” ve “haksýz bir kazanç elde etti” demesi imkansýza yakýn biçimde zordur.

Sonuç

Ýnsanlar önemli bir konuda karar verirken mantýki gerekçelerle deðil temelini yukarýda sýraladýðýmýz üç sorudan alan kimlikleriyle ilgili verir. Bu nedenle bir insanýn kimliðini ihlal eden deðiþim çabalarý baþarýsýz olur. Türkiye’de yaþanan politik gerilim bu bilgiler çerçevesinde incelendiðinde, saðýrlar diyaloðunun nedeninin anlaþýlmasý daha kolay olacaktýr.

Kaynakça:

Festinger, L., Riecken, H. W., & Schachter, S. (1956). When prophecy fails.

Festinger, L. (1962). Cognitive dissonance. Scientific American, 207.

Harmon-Jones, E. (2002). A cognitive dissonance theory perspective on persuasion. The persuasion handbook: Developments in theory and practice, 99-116.

(*) Bu yazý “Akýlsýz Duygularýn Cezasýný Kararlar Çeker” (Akýllý Ýnsanlar Neden Yanlýþ Kararlar Verir) kitabýnýn 51.sayfasýndan deðiþtirilerek alýntýlandý.