BEYNÝN KUSURLU OYUNU VE TESADÜFÝ ZAFERLER

• 1.04.2024
• 145
• Twitter'da Paylaþ
• facede

Acar Baltaþ

Ýnsan beyninde kumarhanelerin istismar etmeyi çok iyi bildikleri bir kusur vardýr. Ýnsanlar þaþýrtýcý ödüller karþýsýnda daha çok heyecanlanýr. Tahmin edilemeyen ödüller, önceden tahmin edilenlerden üç kattan daha fazla heyecan verir. Buna neden olan beyinde, insanýn kendisini iyi hissetmesini saðlayan dopamin maddesidir. Ani dopamin artýþý yoðun haz verir.

Ýnsan beyninde kumarhanelerin istismar etmeyi çok iyi bildikleri bir kusur vardýr. Ýnsanlar þaþýrtýcý ödüller karþýsýnda daha çok heyecanlanýr. Tahmin edilemeyen ödüller, önceden tahmin edilenlerden üç kattan daha fazla heyecan verir. Buna neden olan beyinde, insanýn kendisini iyi hissetmesini saðlayan dopamin maddesidir. Ani dopamin artýþý yoðun haz verir.

Sýcak el sendromu

Basketbolda sorgulanmadan kabul edilen “sýcak el” sendromu vardýr. Son zamanlarda futbol yorumcularýnýn da kullanmaya baþladýklarý fenomen, basketbol oyuncularýnýn elleri sýcakken daha iyi þut attýðý inancýna dayanýr. Bunu sorgulayan Amos Tversky, oyuncularýn son birkaç kez þutu soktuktan sonra þut yüzdesinin yükseldiðine dair hiçbir kanýt bulamamýþtýr. Þut atmak, yazý tura atmaktan farksýzdýr. Her oyuncu sonunda kendi ortalamasýný yakalar. Ortaya çýktýðý düþünülen seriler, hayal gücünün ürünüdür. Örneðin yüzde 46 isabet ortalamasýyla oynayan bir oyuncu, üst üste üç isabetten sonra yüzde 34’e düþer, üst üste üç atýþ kaçýrdýktan sonra da yüzde 52’ye çýkar ve böylece kendi ortalamasýný yakalamýþ olur. Araþtýrmalar o dönemin en güçlü takýmý olan Sixers’in son yýllardaki istatistiklerini, her oyuncunun attýðý þutlarýn öncesini ve sonrasýný inceleyerek deðerlendirmiþtir. Sixers’in seçilme nedenlerinden biri de bu tür istatistikleri tutan tek takým olmasýdýr. “Sýcak el” fenomeni doðruysa, oyuncunun birkaç isabetli þutundan sonra yüzdesinin daha yüksek olmasý gerekir. Ancak ne yazýk ki bu konuda hiçbir kanýt bulunamamýþtýr. Her þut denemesi diðerinden baðýmsýz ve ortaya çýkan kýsa seriler, tesadüfi bir sürecin kendi doðallýðýndan kaynaklanýr. Kýsacasý seriler hayal gücünün bir ürünüdür. Bu durum özellikle takýmýn þutör gardý Andrew Toney’i hem þaþýrtmýþ hem kýzdýrmýþtýr.

Bu sonuç, NBA seyircilerinin yüzde 91’inin “sýcak el” fenomenine olan inancýna ters düþtüðü için araþtýrmacýlar Boston Celtics’in serbest atýþlarýný da incelemiþ ve ayný sonuca ulaþmýþtýr. “Sýcak el” insanlarýn inanmaktan hoþlandýklarý bir hayaldir.

Dopamin yanýlgýsý

Dopamin hücreleri, gerçekten tahmin edilebilecek olaylarý tahmin etmekte yardýmcý olur ancak tesadüfi olaylarla karþýlaþýnca bizi yanýltýrlar. Örneðin T-labirentinde fareler yiyeceðin daha çok sol tarafa yerleþtirildiðini çözer, hep sola gider ve sonuçta yüzde 60 baþarý saðlar. Buna karþýlýk Yale Üniversitesi öðrencileriyse tesadüfi aðýrlýklý yüklemeyi reddetmiþ, iþin mantýðýný anlamaya çalýþtýklarý için yüzde 52 baþarýyla yetinmek zorunda kalmýþlardýr.

Kumar makinelerinin programýný veya basketboldaki “sýcak el”in arkasýndaki sýrrý bulmaktan o kadar heyecan duyarýz ki, beynimiz olaylarý yanlýþ yorumlar. Basketbolcularla ilgili araþtýrmayý yapan Tverski’ye göre en iyi þutörler her zaman “soðuk” olduklarýný düþünürler. Hisseden beyindeki bu kusur, borsa oyuncularýnýn kararlarý üzerinde önemli sonuçlar doðurur.

Borsada “iniþ-çýkýþ grafikleri”

Borsa da tesadüfi sistemin klasik bir örneðidir. Bir hisse senedinin geçmiþteki hareketi, gelecekteki hareketini tahmin etmek için iyi bir gösterge deðildir. Pazarýn yapýsal tesadüfiliðine ilk kez Eugene Fama, 1960’larda dikkat çekmiþ ve Wall Street’in bir kumarhane olduðunu söylemiþtir. Ancak hisse senedi piyasasýnýn tehlikeli tarafý, kýsa sürede tahmin edilebilir gibi görünmesidir. Dopamin mekanizmasý bu durumda iþin mantýðýný veya sýrrýný keþfetmek ister. Ancak gerçekte çözülecek bir sýr olmadýðý için de anlamsýzlýða anlam yüklemeye çalýþýr ve sinir bilimci Z. Montague’ye göre, “bulutlarda Snopy görmeye baþlar.”

Ýnsan beyninin ödülleri en üst seviyeye çýkarma hevesi sahibini uçuruma sürükler. Montague görüþünün geçerliliðini sýnamak için her birine 100 dolar verdiði denekleriyle borsa simülasyonu yapmýþtýr. Denekler, 1929 DOW, 1986 NIKKEI, 1987 S&P 500, 1998 NASDAQ Borsalarý’nýn tarihsel verilerine oynadýklarýný bilmeden kendi yatýrým kararlarýný vermiþ ve kârlarýný yükseltmeye çalýþmýþlardýr. Bu arada araþtýrmacýlar, deneklerin beyinlerinde olan biteni kaydederek izlemiþlerdir.

Borsa dalgalanmalarý sýrasýnda dopamin hücrelerinden zengin olan ventral kaudat bölgesinde faaliyet yoðunlaþmýþtýr. Bir oyuncu portföyünün onda birini borsaya sürdüðünde ve arkadan güçlü bir yükseliþ geldiðinde, kazandýðý paranýn hazzýný yaþamak yerine beynindeki hayali hata mesajý nedeniyle, kaçýrdýðý kârlarýn piþmanlýðýný yaþamaya baþlar. Bu durumda kiþi bir dahaki sefere daha yüksek risk alma eðilimine girer ve yukarýda sýralanan balon dönemlerinde olduðu gibi bu durumun balon olmadýðýndan emin olarak, borsaya daha yüksek miktarlarda para akýtmaya baþlar.

Montague’nun deneklerinin büyük çoðunluðu, ellerindeki paranýn tümünü yükselen borsaya yatýrmýþlardý. Tam bu sýrada balon patlamýþ, bu kez de deneklerin hepsi borsadan çýkmak için harekete geçmiþlerdir. Deðeri düþen yatýrýmlarýný elden çýkarma telaþý mali paniðe ve borsanýn çökmesine yol açar.

J. Lehrer’e göre buradan çýkarýlacak en önemli dersin, finans piyasalarýný beynimizle yenmeye çalýþmanýn aptalca olduðudur çünkü beynimizdeki dopamin mekanizmasý, Wall Street’in (veya Borsa Ýstanbul’un) rastgele salýnýmlarýyla baþa çýkabilecek þekilde tasarlanmamýþtýr.

Uzun dönemde rastgele seçilmiþ borsa portföyü, hayali modelleri olan çokbilmiþ ve hizmetini yüksek komisyonlarla pazarlayan uzmanlardan daha yüksek getiri saðlar. Borsa portföyünde hiç deðiþiklik yapmayan bir yatýrýmcýnýn, ortalama aktif bir yatýrýmcýdan yaklaþýk yüzde 10 daha fazla kazandýðý saptanmýþtýr.

Sonuç

Borsa yatýrýmcýlarý sadece Amerika’daki gibi derinliði olan piyasalarda deðil Türkiye’deki gibi daha sýð ve üstelik manipülasyona açýk piyasalardaki mali baþarýnýn sýrrýný aramaya devam etmektedir. Finans piyasalarýnýn ve spor aleminin çok bilmiþ danýþman ve yorumcularý, kendilerinin piyasadaki ve spor arenasýndaki geliþmeleri, diðer meslektaþlarýndan daha iyi tahmin ettikleri ve yorumladýklarýna inanýr ve sizi de inandýrmaya çalýþýr. Ancak gerçek sýr þudur: “Sýr diye bir þey yoktur” ve duygularýmýz bunu anlamakta ve anlasa da kabullenmekte zorluk çekmektedir. Dileðim okuyucular burada verilen “sýr”ýn deðerini takdir eder ve kýymetini bilirler.

Kaynakça:

- T Gilovich, R. Vallone, A. Tversky: “The Hot Hand in Basketball: On the Misperception of Random Sequences”.Cognitive Psychology, Vol.17, 1985

- J.Lehrer: Karar Aný. Butek A.Þ., 2009