BEYNÝMÝZDEN DERSLER-1

• 1.05.2021
• 2641
• Twitter'da Paylaþ
• facede

Sinan Canan

Yýllardýr, dünyada yapýlan beyin araþtýrmalarýnýn bize öðrettiði ilginç ve iþe yarar bilgileri, ilgilenen herkesle paylaþmaya çalýþýyorum. Bunu yaparken esas amaçlarýmdan birisi, bilimin bazen çok karmaþýk olabilen dilini, konularýn gerçekliðinden taviz vermeden, olabildiðince anlaþýlýr hale getirmek. Bir diðeri de bilimin "bize" dair söylediði þeylerden kendimize özel ve hayatta iþe yarar dersler çýkartabilmek.

Çoðu zaman beyin ve davranýþ konusunda konuþmak, okumak, yeni bir þeyler öðrenmek büyük keyiftir; özellikle bahse konu mevzular anlaþýlýr ve hayata bir þekilde temas eden konularsa... Öte yandan, çoðu zaman bu bilgiler malumat düzeyinde kalýr ve her ne kadar bizi hayrete düþürse de hayatýmýzda bunlarý uygulamayý pek düþünmeyebiliriz. Bazen birilerinin doðrudan bize vereceði öneriler, aldýðýmýz ham bilgilerden bu nedenle çok daha iþe yarar görünür. Beynimiz ve davranýþlarýmýzýn kökenleriyle uðraþýrken öðrendiklerimiz, aslýnda böyle nice önerilerle dolu.

ORTAK ÖZELLÝKLERÝMÝZ...
Yeryüzündeki tüm canlýlar, ister bitki, ister bakteri, isterse hayvan olsun, ayný temel yapý taþlarýndan, beden planýndan ve temel özelliklerden oluþur. Tüm canlýlarý baðlayan bazý temel özellikleri bir çýrpýda sayabiliriz; hücresel organizasyon, üreme, geliþme, deðiþimlere yanýt verebilme, boþaltým ve kalýtým bunlardan bazýlarý. Her organizma bu özellikleri þu veya bu þekilde taþýr; fakat adapte olduðu çevresel koþullara göre bunlarý icra ediþ biçimi radikal derecede farklýlýk gösterebilir. Mesela, tüm canlýlar solunum yapmak zorundadýr. Tek hücreli canlýlardan bitkilere, bakterilerden insanlara kadar solunum, hepimiz için ortak kuraldýr. Fakat mesela tek hücreli canlýlar bunu (aynen bizim bedenimizdeki her bir hücremiz gibi) içlerindeki moleküler süreçlerle yürütürken, aðaçlar yapraklarýndan buharlaþma yoluyla ve hayvanlar akciðer gibi özel soluma organlarýyla gerçekleþtirir. Yani özellikler temelde aynýdýr; ama canlýnýn karmaþýklýðýna ve yaþamaya programlý olduðu ortamlara göre bunlarýn hayatta karþýmýza çýkýþ biçimleri deðiþebilir.

Bu özelliklerden bir tanesi de “çevresindeki deðiþimlere yanýt verebilme” özelliðidir. Her canlý, çevresiyle sürekli bir etkileþim halindedir ve yaþadýðý çevredeki deðiþiklikleri algýlayacak çeþitli donanýmlara sahiptir. Elbette çevresinde her olan biteni algýlayamaz; algýlarý, evrimsel olarak onu “ilgilendirecek” konularla sýnýrlýdýr. Mesela bizler, 400-700 nanometre (metrenin milyarda biri) bir elektromanyetik dalga aralýðýný algýlayacak, gözümüzün içinde “retina” denen bir duyarlý hücre tabakasýna sahip olduðumuz için bu elektromanyetik dalga aralýðýný “görünür ýþýk” olarak algýlarýz. Aslýnda bu çok dar bir algý aralýðýdýr; ama bize yeter. Arýlar mesela, bizim göremediðimiz mor ötesi dalgalarý görebildikleri için, onlarýn gördüðü dünya bizimkinden bir hayli farklýdýr. 

ALGILARIMIZ...
Bu oldukça dar ve ihtiyaçlarýmýza göre milyonlarca yýllýk süreçler boyunca ayarlanmýþ algýlarýmýz sayesinde, bizi ilgilendiren tüm deðiþimleri hisseder ve onlara uygun tepkiler verebiliriz. Çok yüksek sesten, acý verici bir deneyimden, zehirli bir kimyasal kokusundan tüm canlýlar uzak durur. Çekici kimyasal sinyallere, olasý eþ adaylarýna, yemek sinyallerine ve “güzel” bulduðumuz þeylere ise bir çekim hissederiz. Ýster tek hücre, ister bir insan olalým, bu durum deðiþmez. Tabi ki tek hücreli bir terliksi hayvanýn bir sanat galerisindeki “Rembrandt” eserlerine karþý muhtemelen bir çekim hissetmeyebileceðini de tahmin edersiniz! Yani duyularýn ayarlý olduklarý deðiþim aralýklarý kadar, bunlarýn bizim için anlamlarý da çok deðiþkenlik gösterir. Ýþte anlýk deðiþimlere tepki vermek de bu kadar evrenseldir. Kimi canlý, mesela bitkilerde olduðu gibi, deðiþimlere çok yavaþ bir tepki verirler; bazen günler, bazen yýllar sürebilir. Hayvanlar ise genellikle bu açýdan çok daha hýzlýdýr.

Ýnsan da bu canlý sistemin bir üyesi olarak ayný özelliklerin deðiþik versiyonlarýna sahiptir. Çevresindeki deðiþimlere tepki verebilmek de bu takýmdandýr. Biz de “bir þey olunca” çoðu zaman “gereðini yaparýz” yahut yapmaya çalýþýrýz. Sýcaklayýnca klimayý açar veya ceketimizi çýkartýr, susayýnca da su içeriz mesela. Ýnsanýn zekâsý düþünüldüðünde, çevresel sinyallere karþý üretebileceðimiz tepkilerin karmaþýklýðýný elbette takdir edersiniz (mesela klima dedim; böyle bir çözüme sahip olabilmek için Afrika’daki filler neler verirdi, bir düþünsenize?)

ÝLERÝ BÝLDÝRÝMLÝ REFLEKSLER 
Beyni olan canlýlarýn çoðunda bulunan bir baþka özellik daha var ki, buna beyin bilimlerinde “ileri bildirimli refleksler” deniyor. Anlamý þu: Beyinler, az sonra olacaklarý hesap edip, bedeni ve zihni o olasý sonuca hazýrlýyor. Yani olay daha olmadan, olacaklarý tahmin edip ona göre sistemi ayarlýyor. Kertenkelelerden maymunlara, hatta beyni olmayan bitkiler de dahil, tüm canlýlarda bu ilginç özelliðin farklý örneklerini görebiliyoruz. 
Elbette ki, hayvanlarda gördüðümüz versiyonlar çok ileri düzeyde, zira orada “beyin” denen karmaþýk bir kontrol sistemi var. Beyinler bu öngürleri yaparken sadece tek bir tahmin de yapmýyor; ayný anda çok sayýda olasý tahmini zihinsel ortamda “simüle” ederek, en uygun davranýþ stratejisini çizmeye çalýþýyor. En sade yapýlý beyinlerden en geliþmiþ versiyonlarýna kadar hepsinde farklý düzeylerde var olan bir yetenek bu. Aðacýn gövdesine asýlý vaziyetteyken yerdeki meþe palamutuna bakýp “Alsam mý almasam mý?” diye düþünen ve bir-iki farklý karar arasýnda bir süre gidip gelen sincaplarýn durumu, bunun en hafif versiyonuna bir örnek olabilir. Yani tüm hayvanlar aslýnda bir þekilde “Yapsam mý yapmasam mý?” düþüncesini çeþitli þekillerde deneyimler.

ÝLERÝYÝ DÜÞÜNMEK
Bu geleceði tahmin özelliði belki tüm hayvanlarda var; ama diðer tüm yeteneklerde olduðu gibi insandaki versiyonunun da özel bir farklýlýðýnýn olduðunu düþünmemiz doðal. Gerçekten de öyle; bizim sinirsel ve zihinsel kapasitemiz gereði, “zaman algýmýz”ýn boyutlarý diðer tüm canlýlarýn çok ötesinde gibi görünüyor. Her an ölebileceðini ve bir gün muhakkak öleceðini bilen tek canlýnýn insan olmasý da bundan. Bu nedenle ileriye doðru yapýlabilecek öngörü ve planlamalarýn boyutu da insana bu oranda büyük bir farklýlýk taþýyor. Çok uzun zaman skalalarý boyunca geleceði düþünüp, sayýsýz farklý senaryo üzerinden hazýrlýklar yapabilen, yýllýk veya on yýllýk planlarla düþünen tek canlý, bildiðimiz kadarýyla insan. 
Daha da ötesi, gelecekteki kendi durumunu düþünerek o zamanki haliyle adeta bir “empati” kurmayý baþararak bugünkü davranýþlarýný dönüþtürebilen bir varlýðýz (mesela tadýný sevmesek de arada bir “ilerisi için” brokoli falan yemek; yahut ne kadar keyifli olursa olsun, zararlý alýþkanlýklardan uzak durmak gibi). Yani bizim “ileri-bildirimli” reflekslerimiz, çok uzun zaman aralýklarýný kapsýyor ve bu açýdan canlýlar alemindeki diðer kuzenlerimize büyük bir fark atmamýza neden oluyor. Tabi bu özelliði yerli yerinde kullanabilirsek...

ÝLERÝ-BÝLDÝRÝMDEN ÖÐRENÝLECEKLER
Ýnsanýn üstün ileri-bildirimli simülasyon mekanizmalarý ancak belirsizlik durumlarýnda tam kapasite çalýþýr. Mesela, tanýmadýðýnýz bir binada merdivenleri çýkarken ýþýklar sönerse, merdivenin geri kalanýný bir sonraki adýmýmýzda neler olabileceðini “tahmin” ederek çýkarsamaya çalýþýrsýnýz. Bunun için daha yavaþ, temkinli ve “basamak var-basamak yok” seçeneklerinin her ikisine de uygun tedbirli hareketlerle ilerlersiniz. Belki daha yavaþ yol alýrsýnýz; ama bu yavaþlama sizi korumak ve bilinmezlik þartlarýnýn aðýr bastýðý bir ortamda yolunuzu bulmanýz için gereklidir.
Her þeyin alýþýlmýþ þekilde gerçekleþtiði, rutin ve bilindik kalýplara uyduðu, sürprizlerin olmadýðý zamanlarda ise bu simülasyon sistemi pek çalýþmaz. Bu gibi durumlarda zihinsel ileri-bildirimli reflekslerimiz, diðer hayvanlarda olduðu gibi, sadece anlýk ve beklenmedik durumlarý atlatmak için devreye girer. Mesela, yine merdiven çýkarken, merdivende unutulmuþ küçük bir tenis topuna basmamak için topu görüp adýmýnýzý hafifçe deðiþtirmeniz gibi. Belirsizlik ne kadar az ise otomatik pilot davranýþlar o kadar hâkimdir.

ÝÞE YARAR METAFOR...
Ýster tek bir insanýn günlük yaþamýný, ister bir þirketin kararlarýný, isterse bir ülkedeki insanlarýn davranýþ kalýplarýný düþünelim; ayný prensip temel düzeyde aslýnda çok iþe yarar bir metafor saðlar. Ýþler hep beklendiði gibi giderken, alternatif geliþmeler, sýra dýþý düþünceler, yenilikler ve farklý bakýþ açýlarý nadiren ortaya çýkar. Fakat kriz ve belirsizlik hallerinde, her ne kadar þaþkýnlýk ve stres meydana çýksa da yenilikler ve alternatifler mecburen daha çok üretilir. Çünkü hem bireysel hem toplumsal zihin, rutinin yeterli gelmediði durumlarda yeni çareler aramak, yeni þeyler öðrenmek ve yeni yollar geliþtirmek durumundadýr.
Bir þey daha var: Rutin hayatýmýzda çok uzun süre “sürprizler” olmadan yaþamak, bu yeteneði de zamanla köreltir. Zira beynimizin temel kuralýdýr: Kullan ya da kaybet. O nedenle hayatýmýzda “gelene otomatik tepki vermek”le geçirdiðimiz rutin zamanlarýn yanýnda, kendimize farklý ve beklenmedik sürprizler çýkartabilecek, belirsizlik oraný yüksek denemeleri de ihmal etmeyelim.
Umarým tüm dünyayý evlerine hapseden þu Covid-19 meselesine bir de bu açýdan bakmak, bize baþka fýrsatlarý da gösterebilir.