MÜKEMMEL FIRTINA YAKLAÞIYOR MU?

• 1.04.2023
• 1202
• Twitter'da Paylaþ
• facede

Prof. Dr. Emre ALKÝN

Son birkaç yýldýr yaptýðým sunumlar ve yazdýðým yazýlarda bir gerçeðin altýný çizmeye çalýþýyorum: "Bir finansal kriz çýkarsa geliþen deðil geliþmiþ ülkelerden çýkacak."

Bu savýmý þu argümanlara dayandýrmaktayým:

- IMF’in 2010 yýlýnda yayýnladýðý “G-7 Ülkelerinin Kamu Finansmanýnda Uzun Dönem Trendleri” raporunda oldukça çarpýcý bir saptama var. Eðer G-7 ülkeleri kamu borçlanmasý ve büyüme konusunda þu anki tempolarýyla giderse, 2050 yýlýnda kamu borcunun milli gelire oraný yüzde 441 olacak.

Rakam elbette korkutucu. En baþtan ifade etmekte fayda var. Bu borcun ödenmesi mümkün deðil. Ancak ayný raporda bir mucizeden de bahsediliyor. Dünyanýn 7 büyük ekonomisine sahip olan ülkeler 2050’ye kadar her yýl büyüme oranlarýný öngörülenden 1 puan fazla artýrýrsa, bu borçluluk oraný 256 puan aþaðýya düþerek yüzde 185 olabilecek. Pandemiden önce hazýrlanan bu rapor, þimdi yazýlýrsa bize oldukça korkutucu seviyeleri iþaret edeceðini sanýyorum.

Rapora geri dönersek: Her þeyden önce G-7 ülkelerinin büyüme hýzlarýný her yýl öngörülenden 1 puan daha fazla gerçekleþtirebilmeleri kolay deðil demiyorum, neredeyse imkansýz. Ancak bir an düþünelim ki bu gerçekleþti, bu borç ödenebilir hale gelebilir mi? Bunu anlamak için bazý ülkelerin bugünkü borçluluk oranlarýna bakmakta fayda var.

Japonya’nýn bugünkü borç/milli gelir oraný yüzde 239. Hemen arkasýndan Yunanistan yüzde 181 ile geliyor. Lübnan yüzde 149, Ýtalya yüzde 132, Portekiz yüzde 130, ABD yüzde 125 gibi oranlarla ilk sýradalar. Elbette borç/milli gelir oranlarý kadar, bu ülkelerdeki toplam borçlarýn toplam varlýklara oranýna bakan uzmanlar da var. Bu durumda Japonya haricindeki ülkelerin gerçekten 'batak' durumda olduklarýný söylemek mümkün. Çünkü yüzde 100'ün üzerinde borç/milli gelir oranýna sahip bir ülkenin büyüme hýzýný sürekli olarak yüksek tutmasý gerekiyor-ki, bunun da enflasyon ve finansal krizler gibi yan etkileri olabiliyor. Hatta baþka komplikasyonlar da çýkýyor.

- Ýkinci argümana dikkat kesilmek gerek: Hatýrlarsanýz 2008 krizinde 600 milyar dolarlýk Lehman Brothers’ýn kurtarýlamayacak kadar kötü durumda olduðuna karar verilmiþ ve diðer kurumlarý kurtarmak için oldukça ciddi destekler açýklanmýþtý. Bu, oðul Bush döneminin en çarpýcý geliþmesi olduðu kadar, 'devlet kapitalizmi' denilen olgunun da habercisi olmuþtu diyebilirim. Yani devlet istediði zaman istediði firmaya destek verip ayakta tutuyor, bazýlarýný ise gözden çýkarýyordu. O sýralarda baþkanlýk seçimleri için kampanyalar son hýzla giderken, Bush yönetiminin hatalý kararlarý Cumhuriyetçi aday McCain’in Obama’ya kaybetmesine sebep oldu desem yanlýþ olmaz.

AB’de kurumlarýn fonlanmasý yüzde 80 bankalardan saðlanýyor ama ABD’de bu oran sadece yüzde 18 seviyesinde. Amerikan þirketlerinin neredeyse tamamý özel sektör borçlanma piyasasýna bono ya da tahvil ihraç ediyor. Elbette kredi dereceleri yüksek firmalar 1 yýldan çok daha uzun vade borçlanabiliyor ama BBB- derecelendirmeden daha düþük seviyedeki þirketler için 1 yýldan kýsa ya da biraz uzun vadede iþleyen, neredeyse Amerikan ekonomisinden daha büyük bir 'riskli' borçlanma piyasasý var. Son baktýðýmda 22-23 trilyon dolar hacminde idi.

Birçok sözüne güvenilir fon yöneticisi bu piyasada meydana gelebilecek bir sýkýntýnýn domino etkisinin 2008 krizinden daha beter bir sonuç yaratabileceðine inanýyor. Fed’in güçlü firmalarýn borçlanma kaðýtlarýna destek verdiði biliniyor ama bu derece hacimli bir 'junk' piyasaya müdahale gücü sýnýrlý diyebilirim. Bugünkü borç büyüklüðü 2008’e kýyasla devasa boyutlara geldi ve hiçbir merkez bankasýnýn ya da sigorta fonunun böyle bir enkazý kaldýracak gücü yok. Bir sýkýntý olursa vatandaþ kendi yatýrým tercihlerinin sonuçlarýyla baþ baþa býrakýlacak.

Sonuç olarak Amerika’daki SVB'nin batýþýyla alakalý hikayenin temeli de yukarýda anlatýlanlara dayanýyor. Elle tutulur olmayan aktiflere baðlý yaratýlan borçlanma araçlarý, sermaye piyasasý araçlarý veya finansal enstrümanlar üzerinden faaliyet gösteren bir bankanýn topladýðý paralarla ilgili ödeme yetersizliði çekmesi üzerine faaliyetleri durduruldu. Bu durumun ABD’deki diðer bankalara ve Türkiye’ye sirayet edip etmeyeceði de merak konusu oldu.

Basýlmýþ parayla banka parasý arasýndaki fark nereden bakarsak bakalým en az 1’e 10 kat civarýnda, hatta dolar ve Euro için 50 kattan fazla olduðu için, panik halinde parasýný çekmek isteyen ya da baþka bir bankaya transfer etmek isteyen insanlar sakinleþtirilmezse pekala çok ciddi bir finansal krizle karþý karþýya kalabiliriz. Bu kriz 2008 ile kýyaslanamayacak kadar büyük olacaktýr. Böyle bir tehlikeyi ancak ve ancak güven telkin ederek aþabiliriz. Çünkü çözüm evreninin diðer ucu parasal iþlemlerin tam kontrolü ve kambiyo rejiminde mutlak hakimiyet demektir.

Araya hafta sonu girdiði için ABD’deki geliþmelerin piyasalara yansýmalarýný ancak bugün öðreneceðiz. Hatýrlamak lazým ki, 1929 buhraný küçük bir bankanýn mudilerine paralarýný ödeyememesi ile tetiklenmiþti. Elbette 1929 buhranýný hazýrlayan sebepler farklýydý. Ancak yüksek enflasyonla mücadele eden ABD’nin 2008’den daha ciddi bir likidite krizine girmesi, þu ana kadar bilinen ve uygulanmýþ reçetelerin çözemeyeceði sonuçlar yaratýr. Buraya kadar anlattýklarým iþin temeli hakkýnda. Þimdi teknik ve etik meseleye geçelim.

“Bankacýlýk Ve Finans Tamamen Ayný Deðildir…”

Bankacýlýk faaliyeti bir güven faaliyetidir ama çoðu zaman ve doðal olarak içinde para olduðu için bazen salt finansman faaliyeti olarak tanýmlanýyor. Böyle olduðu zaman fon arz edenle fon talep eden arasýnda aracýlýk görevi yapan bankalarýn, söz konusu faaliyetteki 'hassas' davranýþlarý, risk yönetiminde basiretli davranmalarý, yöneticilerin kâr payýndan çok mudilerin parasýný düþünmeleri geri planda kalýyor. Bazý durumlarda da 'Cehennemin yollarý iyilik taþlarýyla döþeli' sözüne uygun iþler de oluyor. Hemen örnek vereyim:

21. yüzyýlýn belki de en önemli ticari baþarýlarýndan biri 'start-up' olarak adlandýrýlan ve çoðunlukla içinde teknoloji ve dijitallik barýndýran çözümleri üreten yeni þirketlerin, önceleri melek yatýrýmcýlar ardýndan da kurumsal yatýrýmcýlar tarafýndan desteklenerek milyarlarca dolar deðere ulaþmasý oldu. Whatsapp, Uber, Airbnb gibi çözüm öneren oluþumlarýn yanýnda dijital oyunlarý üreten firmalar da milyar dolar seviyesinde deðerlere ulaþtý. Ýsrail inkübasyon modelinde bu tip yatýrýmlarda 3/10 isabet saðlayanlarýn parasý çarçur olmuyor, kâr elde ediyorlar. Yani 10 adet bu tip yatýrým yapan kiþi sadece 3’ünde bile baþarý saðlasa piþman olmuyor.

Aradan geçen zamanda yatýrým yapýlan sermaye ile ortaya çýkan maddi deðer arasýnda fark öyle bir açýldý ki, 'Bir tanesi tutsa bile yeter' diyerek giriþim sermayesi hamlelerini maceraya çeviren çok insan oldu. Kazançlarýn bu derece astronomik olmasý yatýrýmcýlarýn hevesini artýrýrken batýrýlan paranýn kazanýlanýn yanýnda göz ardý edilecek kadar küçük kalmasý cüretin giderek artmasýna sebep oldu. Açýkçasý pandemi sürecinde oldukça düþük kalan faizler de küçük büyük demeden yatýrýmcýlarýn farklý mecra arayýþlarýný kamçýladý. Yatýrýmcýlarýn sermaye piyasalarýndan hemen 'exit' yapabilme imkaný da bu iþtahý ivmelendirdi.

2008 krizinin 'subprime' profilleri yani kredi verilmemesi gerekenleri oyuna çekmek suretiyle hazýrlandýðýný, yani kimsenin aklýna gelmemesi gereken, tüm risk analiz ve uyarýlarýný göz ardý eden, muhtemelen “'Çok büyük sýkýntý olmaz, batan para kimseyi üzmez' þeklinde yazýlan raporlarla hazýrlandýðýný hatýrlayalým. Denetim kurumlarý görevlerini deðil fatura kesip para almayý rutinleri haline getirince felaket kaçýnýlmaz oldu.