BELÝRSÝZLÝK BAÐIMSIZ DEÐÝÞKEN OLUNCA...

• 1.12.2023
• 775
• Twitter'da Paylaþ
• facede

Prof. Dr. Emre ALKÝN

Demokrasiyi özgür iradeyle pekiþtiren rejimlerin gücü giderek azalýrken, dünyanýn her yerinde otokrasiye merak artmaya baþladý. Bu ortamda ekonomistler serbest piyasa düzenine ait tezlerle reçete yazmaya çalýþýyor ve bilimsel çalýþmalar yapýyor. Belki de bu sebeple ekonomi dünyasý son zamanlarda hükümetler tarafýndan makro ekonominin elle tutulur tezlerinin çiðnendiðini görünce davranýþsal ekonomiye yönelmek zorunda kaldý.

Lisede öðretilen matematiðin etkisinde kalarak determinizme saplanýp kalanlar için “5 dakika sonra ne olacaðý belli deðil” demek her zaman þok etkisi yaratýr. Lise matematiðinin babasý sayýlan Laplace (1749-1827) bilimsel determinizmi þu önermesiyle zirveye taþýmýþtýr. “Eðer bir nesnenin evrende yerini ve hýzýný tespit edersek, geçmiþ ve gelecekteki tüm hareketlerini tespit edebiliriz.” Liseden mezun olurken iyi bir matematikçi olduðunu bildiðim rahmetli babama bu prensibi anlatýrken beni ilgiyle dinlediðini hatýrlýyorum. Sözüm bitince babacan bir tavýrla gülmüþ ardýndan “Olmaz öyle saçma sapan þey” diyerek adeta baþýmdan aþaðýya kaynar suyu boþaltmýþtý. Erdoðan Hoca ilk þokun arkasýndan tane tane bana hayatýn gerçeðini anlatmaya baþlamýþtý. “Lisedeyken dünyanýn kaç bucak olduðunu bilmek imkansýz. Þimdi sýra hayata hazýrlýk olan üniversitede. Anlayacaksýnýz ki 5 dakika sonra ne olacaðýný kimse bilemez. Yani belirsizlik esastýr. Eðer ilgilenirsen, kuantum matematiðine geçiþ yap. Ancak, bunu yapmadan önce pergelin bir ayaðýný saplayacak kararlý bir yer bul. Böylelikle belirsizlik ortamýnda bir güvencen olur. Bunun için ilk yapacaðýn iþ kullandýðýn verinin doðru olmasýný saðlamandýr. Bu yaptýðýn çalýþmalar için bir tavsiye elbette. Hayat için tavsiyem þu: Kendi hükmünde olan ne varsa belirsizlikten çýkar. Varlýðýndan tavýrlarýna kadar…”

 

HAYATIMIZ BAÐIMLI DEÐÝÞKEN OLDU

Bugün verdiði tavsiyenin kýymetini daha fazla anlýyorum. Ýnsan davranýþlarý, siyaset vs. gibi çoðu zaman rasyonellikten uzak olan yaklaþýmlarýn ekonomi üzerindeki etkilerini tahmin etmek için “verinin namusuna” hep dikkat ettim, dikkat çekmeye çalýþtým. Maalesef, adýmýza yazýlmýþ denklemde Merkez Bankasý, ekonomi yönetimi, diplomasi ve diðer düzenleyici otoritelerin kararlarý baðýmsýz deðiþken, büyüme-faiz-enflasyon-döviz kurlarý-iþsizlik gibi unsurlar baðýmlý deðiþken haline geldi. Özetle hayatýmýz baðýmlý deðiþken oldu. Hipotez üretmek imkansýz hale gelirken, nicelik ve nitelik birbirine karýþtý. Avrupa’nýn neredeyse en yavaþ internetine sahip olan bir ülkenin faiz oranlarý ya da döviz kurlarý üzerine tartýþmasý doðru mu? Veri paylaþýmý ve açýk kaynak konusunda geri olan bir ülkenin kendisini “muasýr medeniyet” seviyesinde görmesi ne derecede gerçekçi? Ýkinci Dünya Savaþý’ndan beri en yüksek borçluluk oranlarýna ulaþan küresel ekonomilerin ciddi bir kriz yaratma ihtimali neden görmezden geliniyor? Bunlarýn cevabýný kestirmeci bir yaklaþýmla vermek doðru deðil. Ancak, hükümetlerin belirsizlik ortamýndan hoþlandýklarý besbelli. Veri ne kadar “corrupted” olursa iþler o kadar muðlak olacak ki, çözüm üretmek mümkün olmasýn. Her sabah krizle uyanalým ki, karar alýcýlar kendilerinde sürekli müdahale hakký bulsunlar. Hepimizin “belirli” olarak varsaydýðý kanun ve yönetmelikler sürekli deðiþsin ki, belirsizlik her yere egemen olsun. Statista’nýn yaptýðý araþtýrmalardan ortaya çýkan sonuçla pekiþen geliþmeler bunlar.

OTOKRASÝYE MERAK ARTIYOR

Demokrasiyi özgür iradeyle pekiþtiren rejimlerin gücü giderek azalýrken, dünyanýn her yerinde otokrasiye merak artmaya baþladý. Bu ortamda ekonomistler serbest piyasa düzenine ait tezlerle reçete yazmaya çalýþýyor ve bilimsel çalýþmalar yapýyor. Belki de bu sebeple ekonomi dünyasý son zamanlarda hükümetler tarafýndan makro ekonominin elle tutulur tezlerinin çiðnendiðini görünce davranýþsal ekonomiye yönelmek zorunda kaldý. “Ne yaptýðýný bilmeyen insanoðlu” anlaþýlýyor ki, ne yaptýðýný tam olarak bilmeyen hükümetlerin kararlarýný analiz etmekten daha faydalý bir iþ haline geldi. Bu arada, kendi iradesiyle karar verdiði varsayýlan insan analiz edilirken bir gerçeðin atlandýðýný görüyorum. Hem siyasetin baskýsý hem dijital devlerin güdümlendirmesiyle artýk insanoðlu, iradesi dýþýnda bir yerlere sürükleniyor. Ýnsan da artýk baðýmlý deðiþken haline geldi. Son 4 yýlda influencer ile artan satýþlarý, siyasilerin söylemleriyle deðiþen tüketim ve yatýrým alýþkanlýklarý, ortalama zeka seviyesindeki insanlarýn kapýlmayacaðý ponzi oyunlarýna aklý baþýnda insanlarýn düþmesini baþka türlü açýklamak mümkün deðil. Ýnsanlarý bugün ihtiyaçlarý deðil ihtiraslarý yönlendiriyor.

GENÇLERÝN AKLI BAÞINDA

Aklý baþýnda gençlerin artýk bilindik iþleri yapmak yerine baþka alanlara kaymasýný bu açýdan doðal karþýlýyorum. Mesela bazý gruplarý korumak için alýnan bir karar veya deðiþen bir kanun sebebiyle yatýrýmlarýný, iþ baðlantýlarýný neden kaybetsinler? Geçenlerde bir yazýmda þu detayý paylaþtým: “ABD’de 2021 yýlýnýn Kasým ayýnda 13 ile 17 yaþýndaki 3.670 kiþinin katýldýðý bir anketin sonucu oldukça þaþýrtýcý olmuþ. ‘Büyüdüðünüzde ne yapmak istersiniz?’ sorusunun cevabý erkekler ve kýzlar arasýnda büyük deðiþkenlik göstermiþ. Erkeklerde ilk beþe giren meslekler þu þekilde sýralanmýþ: Profesyonel sporculuk, Youtuber olmak, müzisyenlik, profesyonel dijital sporculuk, doktorluk veya hasta bakýcý. Kýzlarda da ise ilk 5 þöyle: Doktorluk ya da hasta bakýcý, sinema oyunculuðu, müzisyenlik, sanatçýlýk, Youtuber olmak.

Ýlk 5’e giren bu meslekleri tercih edenlerin oraný yüzde 13’ten yüzde 5’e doðru azalýyor ama bizim kuþaðýn “ciddi iþ” olarak tarif ettiði faaliyetler tercih edilmiyor. Doktorluðun hala geçer akçe olduðu ancak, baþarýlý olanlarýn çok para kazandýðý hatta hesapsýz para kazandýðý faaliyetlerin tercih edildiði gözüküyor. Açýkçasý bugün çocuklarý anne babalarý gibi “ciddi mesleklerde” ter döküp, stres yaþayýp zar zor geçindikleri bir hayat istemiyor. Sadece bu deðil, insan hayatlarýna dokunan, onlarý iyileþtiren, mutlu eden, eðlendiren iþleri yaparken ayný zamanda keyif almak istiyorlar.

HAYALLER KOPUK DEÐÝL

Dünyanýn en geliþmiþ ülkelerindeki çocuklarýn gelecekte sahip olmak istedikleri mesleklerle, Türkiye gibi geliþen ülkelerin çocuklarýnýn hayalleri birbirinden kopuk deðil. Dijital tasarýmcýlýktan sinemaya Youtuber olmaktan müzisyenliðe kadar her mesleðin talibi de var, bu mesleklerin ürettiðini satýn almak isteyen de. “Bu iþler karýn doyurmaz” diyenlerin aksine karnýný doyuran da var, büyük varlýða kavuþan da. Pek yakýnda bu faaliyetlerin finansmaný konvansiyonel faaliyetlere göre daha kârlý bulunacak. Mesela Kanadalý þarkýcý The Weekend, Spotify’da aylýk olarak 108 milyon aktif dinleyiciye ulaþmýþ. Sadece bir þarkýsý 4 milyar kere dinlenmiþ ve þarkýcýya 3,5 milyon dolarýn üzerinde para kazandýrmýþ gözüküyor. Diðer þarkýlar da bu civarda paralar kazandýrmýþ. Yani 20-25 milyon dolar civarýnda kazanca ulaþmýþ olabilir. Baþka ülkelerde de Amerikalý meslektaþlarý kadar olmasa da bu mecradan para kazanan çok fazla kabiliyetli genç insan var.”

Kimse darýlmasýn ama hükümetler tarafýndan korunan ama katma deðer fakiri olan sektörler yerine bu gençlerin saðladýðý kazançlarla cari açýðý kapatmak daha kolay olabilir. Elbette gençler kendisini çok beðenen ama vizyonsuz patronlarýn yanýnda çalýþmak yerine dijitalizmin nimetlerinden faydalanarak kabiliyetlerini deðere çevirmek isteyecek. En azýndan þanslarýný deneyecekler.

Ne demiþti Erdoðan Hoca “En baþta varlýðýný ve tavýrlarýný belirsiz olmaktan çýkar.” Belirsizliðin sebebi olan insanlarýn yanýnda çalýþmaktansa, kendi yollarýný belirlemek için gayret eden gençleri alkýþlýyorum. Þahsi menfaatlerini en azýndan toplum menfaatinin önüne çýkarmýyorlar.